Người nhập cư dễ thành “tù nhân” của những giá trị mang
theo từ quê hương và bị giam cầm trong “cạm bẫy” của “thiên đường” với
những giá trị và giấc mơ Mỹ. Hoà nhập không dễ nhưng quên hẳn nguồn gốc
thì cũng không thể. Đó chính là sự “lênh đênh” trong chính tâm hồn những
người nhập cư.
Báo cho người bạn, tôi sắp sang Mỹ làm việc dài dài, anh tròn mắt “Ở
Việt Nam, công việc tốt, nhà cửa đầy đủ, nội ngoại quây quần, không hiểu
cậu còn đi kiếm tiền làm gì. Hâm quá trời”. Trong suy nghĩ của anh,
sang Mỹ chỉ vì tờ đô la xanh đỏ. Thời phổ thông, học lịch sử Columbus
thám hiểm châu Mỹ rất thú vị, tôi quyết ra đi cho biết mùi vị xứ cao bồi
tìm vàng.
Từ Hà Nội đầy khói bụi, còi xe ầm ĩ, không khí ẩm mốc của vùng nhiệt
đới, sau 26 giờ bay đến Washington DC, cảm giác như từ cánh đồng trưa hè
nắng gắt ở Quảng Trị bước vào một khách sạn có điều hòa mát lạnh.
George Washington Parkway. Ảnh: NVQuang
Xuống sân bay quốc tế Dulles đã thấy nước Mỹ hiện ra như trong mơ.
Rừng cây xanh mát hai bên đường, những bụi hoa rực rỡ dưới nắng vàng.
Đoàn xe hơi tưởng chừng dài như vô tận. Từ DC nhìn sang Virginia, những
tòa nhà cao tầng lộng lẫy soi bóng bên dòng sông Potomac êm đềm trong
chiều tà. Thấp thoáng những biệt thự trong rừng như cổ tích và những
thảm cỏ xanh mông mênh. Bầu trời yên ả và không khí trong lành. “Giấc mơ
Mỹ” và “thiên đường” này quả có thật, ít nhất là cảm giác của tôi lúc
đó.
Như bao người lớn tuổi khác, tôi đến đất nước này và nghĩ sẽ ở một
thời gian, học hỏi kinh nghiệm, trao dồi tiếng Anh và quay về. Gặp sếp
người Pháp, ông tủm tỉm: “Tôi tới đây sáu tháng để công tác và muốn nâng
cao trình độ tiếng Anh. Nhưng rồi sau 15 năm nay, tôi vẫn đang
học…tiếng Mỹ”. Theo ông, Hoa Kỳ là cõi thiên đường với cạm bẫy ngọt
ngào, người nhập cư bước vào, khó thoát khỏi vòng kim cô của American
Dream.
Sự đa dạng của Hợp Chúng Quốc
Gặp người đồng nghiệp Mỹ đã từng trao đổi email trước đó, anh thản
nhiên hỏi tôi “Anh từ nước nào tới đây, Thái Lan hay Trung Quốc?”. Tôi
nhìn anh ta không chớp mắt: “Cha nội này nghĩ mình từ hành tinh khác đến
chăng?” với cảm giác niềm tự hào dân tộc bị xúc phạm.
Nhưng ở thêm vài tuần, tôi phát hiện, người Mỹ bình dân không quan
tâm bạn đến từ nước nào tới. Nếu biết từ Việt Nam, đôi người còn hỏi,
hình như ở đó còn chiến tranh. Sự vô tâm của người Mỹ về nguồn gốc của
một ai đó là hết sức bình thường. Có thể, bản thân hay dòng tộc là người
nhập cư, hoặc người Mỹ thuộc về “toàn cầu”.
Thiên đường Eden của người Việt. Ảnh: HM
Kể từ năm 1620, khi chuyến tầu hành hương đầu tiên của người Anh cập
bến New York đến nay, ngày ngày vẫn có hàng ngàn người nhập cư. Thời
gian đầu phần lớn là người Anh, người Âu, rồi dân tứ xứ đến từ châu Phi,
châu Á, và sau gần 400 năm đã làm nên Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ với hơn 305
triệu dân.
Trong dòng người đó, số người Việt ta cũng đáng kể, khoảng 1.5 triệu
người Việt. Họ sống rải rác ở ở nhiều bang trong đó có phần lớn tập
trung ở California và Texas. Khoảng 30-40 ngàn người Việt, phần đông có
học vấn cao và công việc tốt ở Virginia và Maryland, cạnh thủ đô
Washington DC.
Ở đây, mỗi người Việt có số phận bi tráng và nỗi buồn thương không
giống ai. Thăm bất kỳ gia đình Việt nào cũng có thể nghe được một câu
chuyện và sẽ hiểu tại sao họ gắn bó với vùng đất mới.
Người nhập cư và “giấc mơ Mỹ” (American Dream)
Đến Mỹ lần đầu tiên, bạn sẽ bị choáng ngợp bởi đất nước rộng lớn, nếp
sống văn minh công nghiệp với nền khoa học kỹ thuật tiên tiến. Từ Đông
sang Tây có bốn múi giờ khác nhau với 50 bang, riêng bang California đã
có diện tích hơn Việt Nam ta. Người nhập cư đến từ các quốc gia nghèo,
bất kể nguồn gốc nào, cao sang hay thấp kém, từ giới thượng lưu hay
người bán phở của Sài Gòn xưa, đều thừa nhận “giấc mơ Mỹ” là có thật.
Nếu so sánh với quê nhà, từ người y tá, lái xe, công nhân xây dựng
đến những nhân viên ngân hàng hay quản lý cao cấp, thu nhập tại đây như
mơ. Với thể chế tam quyền phân lập dưới sự giám sát của quyền lực thứ tư
là báo chí, cuộc sống ở xứ sở này khá an toàn vì luật pháp thượng tôn,
lương bổng cao, chế độ bảo hiểm tốt, hưu trí đảm bảo, giáo dục miễn phí
cho học sinh phổ thông, và cả vấn đề tự do, dân chủ, quyền con người.
Góc phố DC. Ảnh: Ngọc Dung
Nhiều người đã nai lưng ra làm việc mong có tiền để trụ lại. Anh chủ
quán trên đường Pennsylvania kể rằng, anh đi làm ở văn phòng, từ 9 giờ
sáng đến 6 giờ chiều, đi thẳng tới quầy bar bán rượu giúp vợ bán phở kèm
pizza và 2 giờ sáng mới về đến nhà. Có vài người giúp việc theo giờ
nhưng hai vợ chồng vẫn lo từ mua hàng, nấu nướng đến rửa bát. Cuối tuần
gần như thức trắng đêm vì khách đông. Ma lực ước mơ làm giầu đã giúp họ
không cảm thấy mệt mỏi. Thật hạnh phúc khi làm ra của cải bằng chính sức
lao động và được đền đáp xứng đáng.
Chăm chỉ, giỏi giang và chuyên nghiệp sẽ không bao giờ mất việc, cuộc
sống được đảm bảo và thậm trí trở thành giầu có. Nhà cửa xe hơi được
vay trả góp. Sau vài chục năm lao động lương thiện có thể làm chủ ngôi
nhà nửa triệu đô la. Những người mất việc làm, vô gia cư hay ăn xin hầu
hết là lười biếng, trộm cắp bị tù tội và không biết lượng sức mình trong
chi tiêu, mới ra nông nỗi đó.
Tôi gặp một bác làm công việc hành chính ở cơ quan, ra đi từ 20 năm
trước. Tuy có bằng luật thời Sài Gòn (cũ) nhưng sang đây lúc đã xế chiều
nên bác nhận những việc lương thấp để nuôi ba đứa con. Vốn năng động,
từ hai bàn tay trắng, bác đã gây dựng một gia đình rất đàng hoàng bên
Virginia. Ba đứa con tốt nghiệp đại học, có bằng kỹ sư và bác sỹ đang
hành nghề với lương rất cao.
Bác tâm sự “Ở Việt Nam, có lẽ tôi sẽ chỉ đủ sức cho một đứa vào đại
học. Sang đây có chế độ vay tiền cho con vào đại học nên chúng mới được
bằng cấp tiêu chuẩn quốc tế dù nhà nghèo”. Số phận đẩy bác sang một bến
bờ khác. Kỳ diệu thay, bác thực hiện giấc mơ của mình với một cái nghề
hết sức bình thường tại một nơi xa lạ. Đối với tôi, bác chính là thần
tượng thành đạt trong American Dream.
Còn biết bao những gương mặt Việt thành công khác. Có người vào Nhà
Trắng làm cố vấn hay làm ông chủ giầu có ở Silicon Valey. Phần đông
người Việt Nam vốn yêu lao động, chịu khó làm ăn đã định cư bên Mỹ yên
ổn và hòa nhập với xã hội dễ dàng.
Giá trị Mỹ – American Values
Nếu hỏi giá trị đất nước “con Rồng cháu Tiên”, không phải ai cũng trả
lời được. Tương tự, đặt câu hỏi ”Giá trị Mỹ là gì?” rất dễ, nhưng trả
lời lại rất khó và phức tạp. Tiến sỹ Thomas Grouling (Trung tâm nghiên
cứu quốc tế, Đại học Drake) gói gọn trong mấy từ: Cá nhân, giáo dục, gia
đình và riêng tư (individualism, education, the family and privacy).
Ngoài ra, phải kể đến tự do cá nhân, tự lực cánh sinh, cần cù, cơ hội
bình đẳng, vật chất, thời gian là tiền bạc hay kể cả sự cạnh tranh không
khoan nhượng.
Đối với người Mỹ, vai trò cá nhân tối quan trọng. Nó được thể hiện
trong cách xã hội phát triển, trong giáo dục, sinh hoạt gia đình, văn
hóa và được luật pháp hỗ trợ. Các công ty gia đình hay của cá nhân đã
đóng vai trò lớn trong nền kinh tế. “Làm ông chủ của chính mình” là một
trong những “giấc mơ Mỹ” ngọt ngào nhất.
Đến trường, học sinh học tập một phần nhỏ trên lớp, còn lại sẽ phụ
đạo tại gia, ngoài xã hội, thông qua các buổi đi thực tế, trao đổi và
phản biện. Mỗi trường có mục tiêu đào tạo riêng, gia đình có thể tham
gia vào chương trình dạy và học cho các em. Câu nói nổi tiếng “Bạn có
thể trở thành bất kỳ ai” đã giúp cho nền giáo dục được định hướng theo
phong cách tự học, hoàn thiện bản thân để trở thành người tốt nhất có
thể, phát triển tài năng và vì thế đóng góp cho xã hội tối ưu nhất. Đất
nước không câu nệ bằng cấp miễn là phải có khả năng, nên đã tạo ra thiên
tài tin học như Bill Gates hay Steve Jobs, không tốt nghiệp đại học,
nhưng giàu có nhất nhì thế giới.
Forest Garden ở New York. Ảnh: HM
Người ta nói gia đình là nền tảng của xã hội quả không sai. Ở Mỹ,
trong gia đình, bố mẹ được con cái tôn trọng và ngược lại, con cái có
thể tranh luận với bố mẹ một cách bình đẳng. Bố mẹ vào phòng con phải gõ
cửa. Có nhiều cung cách ứng xử “muốn nói ngoa làm cha mà nói”, nhưng
người Mỹ không chấp nhận cách sống hay quản lý áp đặt. Cha mẹ muốn
khuyên con điều gì không thể ra lệnh hay cầm roi dọa mà phải “đàm phán”
khéo léo đến khi đứa trẻ đồng ý.
Đến chơi nhà bạn bè, bạn sẽ được đón tiếp thân mật và bảo “cứ tự
nhiên như ở nhà”. Họ tôn trọng sự lựa chọn cá nhân nên ít khi gắp thức
ăn cho khách mà chỉ giải thích, món này có thịt bò, món kia thêm rau bắp
cải. Khách nửa đêm lục tủ lạnh tìm đồ ăn hay ra hiên ngồi một mình cũng
không ai hỏi tại sao.
Tôn trọng chốn riêng tư là một “giá trị Mỹ” khác. Nó thể hiện từ
trong cách bố trí các phòng trong ngôi nhà đến quan hệ gia đình, bạn bè
và xã hội. Khu nhà ở thường được thiết kế trong môi trường cây xanh và
tĩnh lặng tuyệt diệu, xe cộ ít chạy qua. Ngồi trong nhà liên lạc
internet với thế giới cả ngày không bị ai quấy hay làm ồn.
Câu chào đơn giản “Hello” không kèm theo những câu hỏi như ở Việt Nam
ta dễ làm khách ú ớ kiểu: “Bác năm nay bao nhiêu, lương có khá không,
chị nhà đi làm chưa?”. Một số người Mỹ không có gia đình, thường nuôi
súc vật như chó, mèo, nên không thích ai hỏi về con cái hay bạn đời. Gặp
dân “bóng”, lời chào “Hi” vô thưởng vô phạt sẽ tránh phải chọn cách
chào “chị” hay “anh”.
Ở nước Mỹ, cái “tôi” trong mỗi con người chính là động lực của thành
công. Người Mỹ luôn lạc quan vào ngày mai và tin rằng mọi việc sẽ ổn.
Cách nhìn luôn hướng tới tương lai đã giúp xã hội tiến bộ trong khoa
học, y tế và công nghệ mà các quốc gia khác đôi lúc chỉ nằm mơ.
Người đến Mỹ và mang theo văn hóa riêng vẫn được chào đón vì họ tôn
trọng bản ngã con người, “bạn là bạn, tôi là tôi và cả hai làm nên chúng
ta”. Bạn có thể giúp văn hóa của họ thêm phong phú, giống như người Mỹ
cũng tìm cách gây ảnh hưởng với bạn. Họ coi việc giúp đỡ người khác là
đạo đức và trách nhiệm.
Khu chợ Eden hay Bolsa của người Việt, phố Tầu của người Hoa, chùa
chiền của đạo Phật hay thánh đường Hồi giáo được tôn trọng như những
siêu thị Mỹ hay nhà thờ Thiên Chúa giáo. Sự đa dạng về dân tộc, văn hóa,
phong tục và những bản ngã riêng của từng người đã góp phần phong phú
thêm cho American Values.
“Mắc bẫy” trên “thiên đường”
Người bạn xứ Bangladesh cho tôi xem câu chuyện “Mắc bẫy trên thiên
đường” (cùng tên một bộ phim Mỹ), viết về số phận những người nhập cư
đến từ chính tổ quốc anh. Bài báo mô tả một người nhập cư lớn tuổi bị
một nỗi giằng xé trong lòng “tấm thân phiêu bạt xứ người nhưng hồn ở quê
nhà”.
Có lẽ câu chuyện trên đúng với bất kỳ người bỏ quê hương xứ sở ra đi
khi đã trưởng thành, nơi chôn rau cắt rốn đã ăn sâu vào trái tim. Đó
chính là cuộc đấu tranh trong lòng khi màn đêm buông xuống như người
Việt ở Cali nhớ sông Hương êm đềm xứ Huế, hay bến Bạch Đằng nhộn nhịp ở
Sài Gòn.
Quản giáo ở Thiên đường. Ảnh: NVQuang
Vừa muốn ở lại để con cái được học hành trong hệ thống giáo dục thuộc
loại tiên tiến nhất thế giới, kiếm thêm tiền, hưởng môi trường tự do
của xứ sở mà bản ngã con người được tôn trọng lại vừa muốn đứa con vẫn
là người Việt Nam, nói hai thứ tiếng. Mong con như Mỹ nhưng lại muốn
chúng biết khoanh tay chào, ăn cơm biết mời, gọi “dạ” bảo “vâng”.
Cách giáo dục và văn hóa phương Tây thường nuốt chửng thế hệ tương
lai của những người nhập cư. Hầu hết, lớn lên thế hệ trẻ sẽ không biết
nơi bố mẹ sinh ra ở đâu, thậm chí xem tivi, báo chí thấy cách đối xử bất
công, chúng sẵn sàng ra đường biểu tình và mang “giá trị Mỹ” áp đặt vào
chính tổ quốc của cha ông. Trong gia đình kiều dân hay có những cuộc
tranh luận nảy lửa, xung đột văn hóa và những giá trị truyền thống mà
phần thắng thuộc về thế hệ đã sinh ra trên đất Mỹ.
Thế hệ trẻ ấy lớn lên cùng ba má về thăm Sài Gòn với tiếng Việt lõm
bõm. Thấy chó chạy rông định ôm mà không biết có thể bị cắn. Tuy nhiên,
các cháu có một nền văn hóa “công dân toàn cầu”. Thuyết phục họ về cội
nguồn với tình yêu quê hương thì đó lại trở thành kho báu mà người Mỹ
tặng “không” cho đất nước.
Bố mẹ xứ Á châu thường không thích con gái yêu người da mầu. Tuy
nhiên, cô gái lại được giáo dục “phân biệt chủng tộc là điều cấm kỵ” nên
vẫn ôm anh da đen hay Mễ Tây Cơ. Phụ huynh đành ngậm ngùi: “Kệ cha
chúng mày”.
Người nhập cư dễ thành “tù nhân” của những giá trị mang theo từ quê
hương và bị giam trong “cạm bẫy” của thiên đường với những giá trị và
“giấc mơ Mỹ”. Hòa nhập không dễ mà quên hẳn nguồn gốc thì cũng không
thể. Đó chính là sự “lênh đênh” trong chính tâm hồn những người nhập
cư.
Rất nhiều người sau khi đã có việc làm và thu nhập ổn định, bắt đầu
quen với cách sống của người bản xứ. Họ mua nhà, sắm xe rồi các tiện
nghi, kéo theo trả lãi ngân hàng trong thời gian 20-30 năm, cuối cùng
chính họ không thể ra khỏi vòng quay cuồng đó. Sợ mất số tiền đã đầu tư
nên họ phải cố giữ lấy việc làm, kiếm thêm và cuối cùng kết thúc trong
cái “bẫy bằng vàng” của đồng đô la.
Con cái và tương lai của chúng cũng là nguyên nhân khác dẫn đến bố mẹ
bị “giam cầm” ở chốn này. Định cho con học một hai năm rồi về nước,
nhưng họ cũng nhận ra nền giáo dục ở đây là niềm mơ ước của bao người ở
quê nhà, nên thời gian trôi đi, những đứa trẻ lớn lên và chuyện trở về
quê cũng mờ theo. Anh bạn tôi gọi đùa chúng là “quản giáo” của cha mẹ ở
“thiên đường”.
Hàng năm, bốn năm triệu người Việt tha hương gửi hàng chục tỷ đô la
giúp thân nhân trong nước. Nếu biết rằng, kiếm được đồng tiền ở nước
ngoài, tiết kiệm gửi về, tốn không ít mồ hôi và nước mắt, sẽ đánh giá
được hết tấm lòng của họ với quê hương. Và cũng nên hiểu thêm nỗi giằng
xé trong tâm can mỗi người nơi viễn xứ.
Thu vàng. Ảnh: NVQ.
Ai đó mong đến Mỹ để hưởng thụ mà không phải làm gì, nên chuẩn bị túi
ngủ để tham gia đám vô gia cư. Định hối lộ hay phong bì cho nhanh việc
sẽ kết thúc trong trại giam. Không phải người nhập cư nào cũng may mắn
tìm được “giấc mơ Mỹ”. Đất nước này khắc nghiệt nhưng cơ hội cũng rất
công bằng cho tất cả mọi người.
Nếu không có tài hay chút may mắn có thể thành người sống chui lủi,
làm những công việc rẻ mạt để một ngày kia bị trục xuất. Người chủ thuê
trả công thấp vì dân nhập cư thân phận, ngôn ngữ yếu, lại không nắm được
luật pháp, dễ bị tư bản cá mập nuốt chửng. Người ta nói, luật pháp Mỹ
rất công minh khi có nhiều tiền thuê luật sư hoặc biết…luật. Nếu không,
sống ở nơi luật rừng tốt hơn.
Nhớ ngày nào mới đến, đứng trên nóc Trung tâm Kennedy ngắm DC lúc
chiều buông, tôi chợt nhớ quê đến nao lòng, khi nhìn mặt trời lặn phía
Tây xa xa và thầm hứa sẽ quay về. Năm năm đã qua, tôi lờ mờ hiểu chính
mình cũng đang vùng vẫy trong cái “bẫy vô hình” ở chốn này. Sợ nhất một
ngày kia, cậu con trai tôi cũng sẽ hỏi đồng hương Việt: “Quí ông là
người Lào hay Nhật”.
Mỗi lần gọi điện về quê, câu hỏi nghẹn ngào đầu tiên của mẹ tôi: “Bao
giờ đưa các cháu về thăm nhà” hoặc: “Con cứ về, ở nhà cơm cháo có nhau
hơn là giầu sang nơi đất khách. Mẹ thương nhớ các cháu lắm”. Biết mẹ già
không còn nhiều thời gian trên trái đất này, nhưng vì con cái, công
việc và vài thứ cám dỗ nơi đây nên tôi lấn cấn nỗi lòng “kẻ ở người đi”
khi hứa liều: “Con sẽ về”.
Mỗi ngày có hàng triệu người muốn đến nước Mỹ như tôi đã ước mơ thuở
nào. Ít ai tới “thiên đường” lại bỏ đi. Tuy thế, khi tới sân bay Dulles,
để ý phía cửa xuất cảnh cũng thấy khá đông người. Với một số người,
giấc mơ sang Mỹ tìm vàng đôi khi thành ác mộng. Với số khác, không muốn
làm “tù nhân” nơi đây, nên họ quay về trần gian nơi cố hương để xây
thiên đường cho chính mình.
Hiệu Minh
Washington DC, 11-2008.
